ભઈલા, આ લીલછોયો ગોળ તો લાઠીની ટોડાવાળી વાડીનો હોય

દેશી રજવાડાઓની સહાયથી લેઉવા કણબી પટેલોએ સૌરાષ્ટ્રનાં વસવાટ કર્યો. એ કાળે રાજવીઓ સાથે એમના સંબંધો કેવા હતા, એમની ખાનદાની, ખુમારી, રખાવટ, વટ-વ્યવહાર, કોઠાસૂઝ, ચતુરાઈ, જીવદયા, સુખદુઃખ, દારિદ્રય અને રીતરિવાજો કેવા હતા એની રસપ્રદ નોંધ ‘સૌરાષ્ટ્રના લેઉવા પાટીદારોના ઇતિહાસ’માં ગોરધનદાસ સોરઠિયાએ આપી છે. એની વાતો અને રસપ્રદ પ્રસંગો ગુજરાત સમાચારના વાચકો માટે પ્રસ્તુત કરું છું, જે એમની સંસ્કૃતિને સમજવા માટે ઉપયોગી બની રહે તેવા છે.

સૌરાષ્ટ્રના પાટીદારોમાં જે ઇતિહાસર્જક વીરપુરુષો થઈ ગયા, એમાં ઉડીને આંખે વળગે એવું એક નામ ભાદા પટેલનું છે. અઢીસોએક વરસ પૂર્વે થઈ ગયેલા આ પ્રતાપી પુરૂષ, ધોરાજી પાસે જળિયા ગામનું તોરાણ બાંધી નવું ગામ વસાવીને ત્યાં રહ્યા. ભાદા પટેલની વાતો ઉડતી ઉડતી જામનગરના રાજવી જામજસાજીના કાને આવી. ભાદા પટેલને એમણે પરિવાર સહિત તેડાવીને કંડોરણામાં વસાવ્યા. એ પછી એમણે જસાપર ગામ વસાવ્યું. પછી તો ભાદા પટેલની ઓથે આ પરગણામાં પટેલોની વસતી વધતા માંડી. પડતર જમીનો ખેડાવા માંડી, વાડીઓ નંખાવા માંડી ને વસતી આબાદ થવા માંડી. એ વખતે ધાડપાડૂઓથી પ્રજાને બચાવવા માટે ભાદા પટેલે રાયડી ગામમાં જંગી કોઠો બનાવ્યો. આવી આબાદીથી ખુસ થઈ નામદાર જશાજી જામે ભાદા પટેલને ગરાસમાં બાર સાંતીની જમીન આપી.

જામજસાજીના રાજમાં ભાદા પટેલના માનપાન ને પ્રતિષ્ઠા વધી ગયાં. એવામાં ભાદા પટેલના દીકરા માધાના લગ્નનો રૂડો અવસર આવ્યો. જામસાહેબને કંકોતરી લખી, ભાદા પટેલ મનવાર (આગ્રહ) કરવા માટે જામનગર ગયા ને બે હાથ જોડીને વિનંતિ કરી ઃ ‘નામદાર! દીકરાના લગન લીધા છે. આપ પધારીને આશીર્વાદ નઇં દ્યો ત્યાં લગી જાનનું વેલડું નંઈ જોડાય.’

અને લગ્નની ધામઘૂમમાં ભાગ લેવા જામ જસાજી રસાલા સાથે સ્વયં કંડોરણા પધાર્યા. ભાદા પટેલનો અવસર ઉજળો કરી બતાવવા હજારો પટેલો ઉમટી પડ્યા. ભાદા પટેલે આગતાસ્વાગતા ને વ્યવસ્થા ય એવી કરી. આવનાર મહેમાનોના થાકેલા ઘોડા માટે અગાઉથી પાકા અવેડા તૈયાર કરાવી ભેંસુના ઘીથી ભરી દીધા. એ રીતે ઘોડા ને મહેમાનોના બળદોને અવાડામોઢે ઘી પાયું. ભાદા પટેલની સરભરા માણતા જામસાહેબ માંડવે પધાર્યા. ભાદા પટેલના વહુએ અને બાઈઓએ સોનાના ફૂલડે વધાવતાં વધાવતાં ગાયું ઃ

‘જામ પધાર્યા કંડોરણે, હાલો જોવાને જઈએ.

જોવાને જઈએ ને સુખિયા થઈએ. જામ.

એ વખતે તક ઝડપી લઈને ભાદા પટેલે જામજસાજીને કાને વાત નાખી, ‘બાપુ! આપ જાણો છો કે કંડોરણું (ગામ) ગોંડળ, જૂનાગઢ અને પોરબંદર ત્રણ રાજના તરભેટે આવ્યું છે. સંધાય રજવાડાની કાયમ ભૅ (બીક) રહે છે એટલે ગામ ફરતો મજબૂત ગઢ બંધાવવાની તાતી જરૂર છે.’

‘ભાદા પટેલ, તમારી વાત સોળઆની ને બે વાલ, પણ કાળદુકાળને કારણે રાજ હાલમાં આવડું મોટું ખરચ ઉપાડી શકે એમ નથી. થોડા વરહ ખમી જાવ. પછી જોઈશું.’

‘બાપુ! આપ રજા દ્યો તો મારા ખરચે હું ગઢ ઊભો કરી દઊં. રૈયતને રક્ષવી તો પડશે જ ને!’ રાજવીની રજા મળતાં ભાદા પટેલે પદરના ખરચે રૈયતની રક્ષા માટે જામકંડરોણાનો કિલ્લો બનાવવાનો શુભારંભ કર્યો. વરસોની મહેનત પછી ભાદરનદીને કાંઠે, માથે ગાડું વહ્યું જાય એવો મજબૂત ગઢકિલ્લો પૂર્ણ કર્યો. જામજસાજીએ સંવત ૧૮૭૫ના વૈશાખ સુદ ત્રીજના દિવસે ‘ગઢેચીમાતા’’ અને ‘કાળભૈરવ’ની સ્થાપના અને પૂજા કરી ગઢના દરવાજા ખુલ્લા મૂક્યા. પછી તો જામજસાજી કોરાણે રહી ગયા ને રૈયતે ભાદા પટેલના જશના ગીતો ગાવાં માંડ્યાં.

‘ભાદે ગઢ ચણાવિયો, બંધાવ્યા કોઠા ચાર,
ગામ દરવાજા શોભતા, કાંગરાનો નઈં પાર.’

ઇતિહાસમાં આ પ્રસંગની નોંધ નથી પણ લોકજીભે રમતી કિંવદંતી કથે છે કે ગઢ ખૂલ્લો મૂક્યા પછી ભાદા પટેલે બહુ મનવાર કરીને જામજસાજીને કંડોરણા રોક્યા અને મહેમાનગતિ કરાવવામાં કોઈ મણા રાખી નહીં. ભાદા પટેલે હરેક ટંકે જામસાહેબ માટે સાકરડી ભેંસના કઢેલ દૂધડાં તાંસળી મોઢે પીરસ્યાં. કહેવાય છે કે ભેંસોની ૩૬ જાતોમાં સાકરડી ભેંસનો વેલો ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. એનું દૂધ સાકર જેવું મીઠું હોય છે.

સંધણ શિંગે નવચંદરી, દોઉ નૈનોમેં કેરી,
દૂધ સ્વાદ સાકર, એ ભેંસ સાકરડી

જામજસાજીને સાકરડી ભેંસનું દૂધ જીભે લાગી ગયું. એમણે ભાદા પટેલ પાસે આ ભેંસની માગણી મૂકી. ખંતીલા ભાદા પટેલે જતન કરી આ પાડીને ઉછેરીને મોટી કરી હતી એટલે એમને કાળજાના કટકા જેવી વહાલી હતી. ભાદા પટેલે વિવેકપુરઃસર કહ્યું ઃ ‘બાપુ! આપ માગો તો ગામની ભેંસોનું ખાડું છોડી આપું પણ સાકરડી કોઈ સંજોગોમાં નઇં આપું.’ રાજ અને પ્રજાના અહં ટકરાયા. જસાજીએ ભાદા પટેલને ઉચાળા બાંધીને રાજ છોડી દેવાનો હૂકમ કર્યો. ઉપકારનો બદલો અપકારથી મળતાં ભાદા પટેલનો રિકાટ બદલાણો, અને પછી...

ભડ થઈને ભાદો બોલ્યો, થોડું આ’યાં જ વાવ્યું ઊગે!
છોડું તારું કંડોરણું, તો એને સરપે ય ન સૂંઘે.’

સાંભળો જામબાપુ, તમારા જામકંડોરણાની ભોંમાં જ વાવ્યું ઊગે છે ને બીજે નથી ઉગતું. અમારે ખેડુને તો ગાજે ત્યાં ગરાસ. ગમે ન્યાં મહેનત કરી ધરતીની ઘૂળમાંથી ધાન પેદા કરી લેશું. તમારી ભૂમિને સરપેય નહીં સૂંઘે, જાવ.’
કહેવાય છે કે ભાદા પટેલે બીજે દિવસે જામજસાજીનું કંડોરણું છોડી દીઘું અને ભાવનગર રાજ્યના પીપરિયા ગામમાં જઈને વસ્યા. ભાદા પટેલના નામ પરથી એમના વંશજો આજેય ભાદાણી અટકથી ઓળખાય છે.
***
પટેલો તો વટ, ખુમારી અને સ્વમાની હતા પણ પરણીને સાસરે આવતી પટેલ કન્યાઓ પણ ચતુર અને વ્યવહારકુશળ હતી. ઘર ચલાવવાની અને ઘરવાળો આડોઅવળો ચાલે તો સીધી તેને લઈ આવવાની આવડત એ ધરાવતી હતી. એનો એક રમૂજી પ્રસંગ ઃ

કાળી ચૌદશની હબસીના મોઢા જેવી ઘોરઅંધારી રાત છે. ધરતી પર અંધકારના ઓળા ઊતર્યા છે. તમરાંના અવાજ સંભળાય છે. ગામ આખું નિંદરમાં પોઢી ગયું છે. ક્યારેક શેરીમાં ભસતા કૂતરાંનો અને સીમમાંથી આવીને ગામના પાદરમાં રોતાં શિયાળિયાની લાળી સંભળાય છે. મધરાતનો ગજર ભાંગ્યો છે. ગામના સાવ છેવાડે એક ખોરડું છે. નેવાં તૂટી ગયાં છે. નળિયાં પડુ કે પડશે એમ થઈ રહ્યાં છે. ઓરડાના ઊંબરામાં પટલાણી બેઠાં છે. એનો વર ફળિયામાં ખાટલો નાખીને ભૂવાના મંત્રો તાજા કરે છે. માથેથી વેંતકની ચોટલી છૂટી મૂકી છે. પછી એ ઊભો થયો. પાણી છાંટયું. તલવારની પીંછીથી ફરતો લીંટો તાણી ઝોળી જેવા ખાટલામાં બેઠો. પડખે પડેલી તાંસળીમાંથી અડદનાં બાકળાં લઈ ચારેય દિશ્યે ઉડાડીને મંડાણો ઘૂણવા ને ખાટલામાં કૂદકા મારવા ઃ

‘પાણી બાંઘુ પાતાળ બાંઘું,
આકાશ બાંઘુ, સૂરજ બાંઘું
ઘર બાંઘુ, ચાંદો બાંઘું
નવલખ ઊગતા તારા
બાવન વીર બાંઘું
ચોસઠ જોગણિયું બાંઘું’

ત્યારે વ્યવહારકુશળ અને ડાહી પટલાણી દીવાની વાટ્ય શગે ચડાવતી બોલી ઃ ‘પીટ્યા! પે’લાં તારી સોટલી બાંઘ્ય, પછી કૂદકા મારીને ખાટલાની ઝોળી કરી નાખી છે ઇનું પાંગત બાંઘ્ય, પણ ઇની પે’લાં ખોરડાંના નેવાં હમણાં હેઠા પડશે ઇને બાંઘ્ય... પછી ભૂત, પલીત, વીર ચાંદો, સૂરજ જોગણિયું હૂજે ઇ બાંધજે.’ બડકમદાર બાઈએ એના ઘરવાળા પાસે ચોટલી, ખાટલાનું પાંગત અને ખોરડાના નેવાં ત્રણે બંધાવ્યાં. આજની ઘડી ને કાલ્યનો દિ’.

ગુજરાતના પળાંસવા ગામમાં રહેતું વાઘજી પરસાણાનું કુટુંબ સં. ૧૬૨૦માં લાઠીમાં રહેવા આવ્યું.’ એમાં વેલો પટેલ કરીને કરમી પુરુષ થયો. એ બે પાંદડે થતાં એણે કેરિયાના મારગે વાવ બંધાવી. દરબારે એમને સારી જમીન અને ટોડાવાળી વાડી આપી. ટોડાવાળી વાડીમાં વેલાએ શેરડીનો વાઢ કર્યો. શેરડી મબલખ પાકી પણ ગોળના ભાવ તળિયે બેસી ગયા. આથી વેલા પટેલ ગોળની ચાર ગાડીઓ ભરાવીને કચ્છના આંકડિયા ગામે ગયા. સાંજ પડવાથી એક ગરીબ વિધવા બ્રાહ્મણીને ત્યાં રાતવાસો રોકાણા. ભલી બાઈએ સૌને પ્રેમથી જમાડ્યા ને રૂડી આગતા-સ્વાગતા કરી, એટલે વેલા પટેલે ખુશ થઈ ડોશીને ગોળનું ભીલું આપ્યું. ગોળનું ભીલું હાથમાં લઈ બાઈ ધારી ધારીને જોવા લાગી. ઇમાંથી કોપટી ભાંગીને મોંમાં મૂકી. પછી વેલા પટેલ સામું જોઈને બોલી ઃ

‘ભાઈ! આ ગોળ લાઠીનો તો નંઇ? અને ઇ પણ ટોડાવાળી વાડીનો. ઈના વગર આવો સવાદ બીજે નો હોય.’
વેલા પટેલને વહેમ ગયો, નક્કી આ ડોશી કો’ક કામણગારી લાગે છે. નઈંતર આટલે દૂર બેઠે એને કેવી રીતે ખબર પડે? પટેલે પૂછ્યું ઃ ‘માડી! તમે કંઈ કામણટૂમણ જાણો છો?’

‘ના રે દીકરા, કામણ કેવું ને ટૂંમણ કેવું? લાઠી નગરની ટોડાવાડી અમારી હતી. અમે મૂળ લાઠીમાં રહેતા, એટલે ગોળનું પારખું કર્યું. મારી ધરતીની માટીની સુગંધ અને સ્વાદ અહીં બેઠા મને આવે હો.’ બીજે દિ’ બધો ગોળ ખપી ગયો એટલે વિદાય લેતી વખતે ડોશીમાના હાથમાં પટેલે પાંચ રૂપિયા મૂક્યા. ત્યારે ડોશીએ એમને એકકોર્ય બકોરીને કીઘું ઃ

‘તમે મારા ભાઈ થયા છો અને ગુણીજન છો તો એક વાત કરું. અમે વરસો અગાઉ લાઠીમાં રહેતાં ત્યારે અમારી સાયબી હતી. નગદ નાણું ગાડાંમોઢે હતું. એ બધી દોલત ટોડાવાળી વાવના ભેડામાં સંતાડેલી છે. દરબાર સાથે તકરાર થવાથી રાતોરાત લાઠી છોડવું પડ્યું એટલે આ વાત કોઈને કરી નથી. અહીં આવીને સૌ મરી ખૂટ્યાં. હું પંડે એકલી છું. દાળ. રોટલો મળી રહે છે. મને દોલતનો ખપ નથી. તમારા જેવો સજ્જન માણસ વાપરશે તો હું રાજી થઈશ.’
લાઠીમાં આવ્યા પછી ભડ જૂનો થઈ ગયો છે. એટલે ઉખેળીને નવો બંધાવવો છે એ બહાના નીચે ઘરના માણસોને કામે લગાડી પટેલે વાવનો ભડ ઉખેળાવ્યો. ડોશીના કહેવા મુજબ સોનાના ગધૈયા ભરેલાં ચરુ નીકળ્યાં. મનોમન પાડ માની વેલા પટેલે ડોશીમાને ખાતાં ખૂટે નઇ એટલી રકમ મોકલી આપી પોતાના ખાનદાની બતાવી. એ પછી સંવત ૧૭૧૨માં વેલા પટેલે પરિવાર સાથે લાઠી છોડીને લૂણી નામનું ગામ વસાવ્યું. સં ૧૭૫૧માં ભયંકર દુષ્કાળ પડ્યો. વેલા પટેલે આખા ગામના ઢોરને નભાવ્યાં. ગરીબોને અનાજ પૂર્યાં. ઘરમાં અનાજ ન હોવાથી એમના બારોટને લૂણી તેડાવી એક હાંડલે આખું વરસ આખા પરિવારને જમાડ્યો. બારોટે દૂહા રચીને વેલા પટેલની કીર્તિ અમર કરી દીધી ઃ
‘લુણી એલો એકાવનો, અન્ન આપ્યાં અપાર;
વેલા તું રામેવ-તણા, જીવે જગદાતાર.’
કાઠિયાવાડના કણબી પટેલોનો પહેરવેશ જાડો, એમનો ખોરાક જાડો, જીભ કુહાડા જેવી પણ કોઠાસૂઝ જબરી. સૌરાષ્ટ્રના નેસડી ગામમાં ત્રણેક સૈકા મોર્ય સોજિત્રા શાખનું કુટુંબ વસતું હતું. એ કાળે ગરીબ ખેડૂતો પાસે ગાડા-ગાડી હતાં નહીં. દરબારો જોડે વાંધો પડે તો સાંતીના જોહરા હાર્યે ચામડે મઢેલાં ડાલાં ટીંગાડી ઉચાળા બાંધી ચાલી નીકળવું પડતું.
એ વખતે સોજિત્રાના પટેલે નેસડી ગામમાં પહેલવહેલું ગાડું બનાવ્યું. ગાડાને રૂપાનાં ફૂદડાં જડાવ્યાં. ગાડામાં વરરાજાની જાન નીકળતી ત્યારે ગામપરગામના માણસો ગાડું જોવા આવતા. પટેલ પાસે બે પાણિયાળા બળદો હતા. એમણે એકનું નામ હિપો અને બીજાનું નામ ઉનડ રાખેલું. એ વખતે આ બે બહારવટિયાનું જોર ભારે હતું. બહારવટિયાને ખબર પડતા દરબારને જાસો મોકલ્યો ઃ ‘નેસડીમાંથી સોજીત્રા કુટુંબને કાઢી મૂકો નહીં તો નેસડી ભાંગશું.’ દરબારે પટેલને ગામ છોડી દેવાની ફરજ પાડી.
બીજે દિવસે સોજીત્રા પટેલે ગાડામાં પટારો ને સામાન ભરી ગાડું હાંકી મૂક્યું. ગામનો સીમાડો છોડતાં જ પાછળ બહારવટિયા દેખાણા. પટેલે ...... પટકારો કરી બળદોને દોડાવ્યા ને કીઘું ઃ ‘તાકાત હોય તો ભેગા થઈ જાવ.’ ગાડું સામેના દરબારની હદમાં દાખલ થઈ ગયું. બહારવટિયા પાદરમાંથી પાછા વળ્યા. ત્યારે પટેલ ગાડું છોડીને બહાર આવ્યા. બહારવટિયાને રામરામ કરીને મળ્યા ને પછી એટલું જ બોલ્યા ઃ ‘તમને માઠું તો લાગ્યું હશે પણ આ બળદો તમારા નામને શોભાવે એવા છે કે નહીં? મલકમાં તમારા નામનો ડંકો વગાડવા મેં બળદોના તમારા નામે નામ રાખ્યાં છે.’ ખુશ થયેલા બહારવટિયાઓએ કાવાકસુંબા કરાવી પટેલને મંદિલ-પાઘડી બંધાવી રાજી કર્યા.
અને છેલ્લે કણબી સાથે જોડાયેલી લોકજીભે રમતી કેટલીક કહેવતો પર નજર કરી લઈએ. (૧) કણબી કાર્તક મહિને ડાહ્યો (૨) કણબી ને કેળું જે તરફથી ખાવું હોય એ તરફથી ખવાય. (૩) કણબી પાછળ કરોડ, કણબી કોઈની પાછળ નહીં (૪) કણબી બગડ્યા કડવે ને મણિધર બગડ્યા પડળે (૫) કણબી વેચે કાબરો, મતવો વેચે ગા, બાપુ વેચે ટારડું તેમાં કંઇ લા ને કંઇ સા. (૬) કણબી સમાન દાતા નહીં ને માર્યા વગર દેતાં નહીં (૭) કણબીની મત ફૂલે ને ભણે ભણે ને ભૂલે (૭) કણબીના હાથ સોનાના પણ જીભ કુહાડાની. (૬) કણબીનો કૂબો એક મૂવો ને બીજો ઊભો. (એમનામાં પુનર્લગ્ન થાય છે.) (૯) ભણ્યો કણબી કુટુંબ બોળે (૧૦) કણબી એકવાર ઊંહું કરે તો એનું ઓસડ નંઈ (૧૧) કણબીનું મોં કુહાડે ચીરેલું (૧૨) પટેલોની એકતા એટલે કાળંગાનો ભોર (૧૩) કણબીની જીભ કુહાડા જેવી, એક ઘા ને બે કટકા.
આજે આ પરિસ્થિતિ રહી નથી. પટેલોએ દૂરદેશાવર ખેડ્યાં છે. સાત સમંદર ઓળંગીને વિદેશોની ધરતી પર ગુજરાતનું ને ભારતનું નામ રોશન કર્યું છે. ઉદ્યોગ ધંધામાં અગ્રેસર બની રહ્યા છે. આ તો બધી જૂના જમાનાની વાતડિયું છે.